Працягваючы серыю артыкулаў «Вілейшчына шляхецкая», звернемся да тых маёнткаў, пра якія вядома вельмі мала ці, да нядаўняга часу, было невядома зусім. Пра многія з іх ёсць толькі згадкі ў архіўных дакументах, аповеды старажылаў ці проста захаваны цудам фотаздымак, які пазначаны нашай мясцовасцю. Спадзяюся, што разам з чытачамі мы больш даведаемся пра гісторыю нашай малой радзімы. Запрашаем да актыўнага абмеркавання і дапаўнення.
Былы сядзібны дом “амерыканка” маёнтка Багданава, 1978 год.
Само мястэчка Багданава вядома як фальварак з 1562 года,як уласнасць Лукаша Якубавіча Хамінскага (ад яго прозвішча і мае назву суседняя вёска Хамянцы). У 1641 годзе на гэтых землях утварыўся маёнтак Габрыялоўшчына, які пазней называлі Багданаўшчына, уладаром якога быў Стэфан Канстанцінавіч Залескі. У 1690 годзе маёнтак Багданава-Габрыялоўшчына перайшла пад уласнасць роду Пузынаў.
Пачынаючы з 1760 года, фальварак Багданава становіцца ўласнасцю Юзафа Контрыма, прадстаўніка старажытнага шляхецкага роду і бацькі знакамітага вучонага-эканаміста, публіцыста і грамадскага дзеяча Казіміра Контрыма (1776–1836). Казімір нарадзіўся непасрэдна ў маёнтку Багданава на Вілейшчыне. Вучыўся ў Віленскім універсітэце, у маладосці служыў на ваеннай службе. З’яўляўся ўдзельнікам паўстанняў 1794 года і 1830–31 гадоў. Працаваў у розных установах Вільні, у тым ліку, у Віленскім універсітэце. Казімір Контрым адзін з заснавальнікаў таварыства шубраўцаў і выдаўцоў шматлікіх часопісаў віленскага краю. У 1825 годзе выйшаў у адстаўку, перасяліўся ў Варшаву, дзе па даручэнні міністра фінансаў займаўся даследаваннем стану прамысловасці і гандлю на Палессі. Памёр у 1836 годзе ў польскім Шыдлаве. На вялікі жаль, не зберагліся ні яго вялікая ўласная бібліятэка, ні асабісты архіў.
Калі гаварыць пра маёнтак Багданава, то пасля Контрымаў яго набылі ў другой палове 18 стагоддзя прадстаўнікі роду Свідаў. З 1794 года фальварак і вёска Багданава стала ўласнасцю Францішка Невяровіча. У 1800 годзе ў фальварку налічваўся 1 двор і 3 жыхары, а ў вёсцы – 4 двары, 38 жыхароў. Невяровічы валодалі маёнткам да 1914 года. У гады Першай сусветнай вайны ў Багданаве размяшчаўся эпідэмічны атрад з бальніцай і амбулаторыяй. Тут аказвалі дапамогу тым, хто пацярпеў у час газавых атак. У 1925 годзе частку маёнтка купілі Шостакі, астатняя стала маёмасцю Невядомскіх. Гэта адзіны вядомы выпадак у Беларусі, калі ў адной сядзібы былі два гаспадары, адпаведна меліся два дамы. Стары сядзібны дом Свідаў стаў уласнасцю Невядомскіх. А Шостакі пабудавалі новы дом побач, які назваўся “амерыканкай”. Уладальнік маёнтка Мікалай Невядомскі, ленінградскі інжынер, памёр у 1941 годзе і пахаваны побач са Свідамі на могілках у Багданаве.
Сядзіба займае роўную тэрасу ракі Пела і нешырокую пойму. Мае добра выражаную кампазіцыйную вось, уздоўж якой па мяжы тэрасы пракладзена даўгая ўязная алея. Яе ўтвараюць старыя дрэвы вярбы ломкай і адзіночныя дрэвы таполі даўгалістай. Кроны асобных вербаў прынялі экзатычную форму, дасягнулі ў дыяметры 20 метраў, дыяметр ствала да 1 метра (зараз у большасці выразаны).
Наяўнасць двух кампазіцыйных цэнтраў значна не сказалася на асаблівасцях планіроўкі новай сядзібы, якая фармавалася ў 1930-я гады на аснове старой, якой валодалі Свіды. Асноўным кампазіцыйным цэнтрам маёнтка стаў новы невялікі (7х17 м) сядзібны дом. Будынак аднапавярховы з двухпавярховым цэнтральным аб’ёмам, двума балконамі і тэрасамі. Новы дом заняў найбольш прыўзнятую частку парку з яго паўночнага боку.
Традыцыйны круг перад сядзібным домам з газонам быў невялікі, у дыяметры меў 18 м, па перыметры быў абсаджаны клёнам востралістым, а між дрэвамі – бэзам. Пасадкамі апошняга часу створана суцэльнае зялёнае кола. Стары сядзібны дом быў даўгі (32х12 м) і прамакутны ў плане, з вялікай шкляной верандай, размяшчаўся ў пойменнай частцы паўднёвага боку ўязной дарогі. Згарэў у вайну. На яго фундаменце былі пабудаваны новыя будынкі пасляваеннага дзіцячага дома, які тут размяшчаўся, а затым і піянерскага лагера “Ціхія зоры”. Большая частка гаспадарчых і для жылля абслугі панскіх будынкаў, што захаваліся, пасля вайны выкарыстоўваліся. У параднай частцы сядзібы захаваліся старыя дэкаратыўныя клёны, ліпы, бярозы, ясень.
Падвалы былога сядзібнага дома Свідаў у Багданава. Засыпаны ў 2011 годзе
Парк маёнтка займаў невялікую плошчу каля 4 га і ўключаў рысы пейзажнай і рэгулярнай планіроўкі. Яго паўночны бок быў абсаджаны ліпай (захаваліся часткова). Супрацьлеглы бок прымыкаў да поймы ракі Пела, у рэчышчы якой былі ўтвораны два вадаёмы, трэці, маленькі, не захаваўся. Дно адной сажалкі было выбрукавана каменем, другой – замацавана метадам глінянага замка. Пакрыццё сажалак парушана падчас ачысткі. У наш час сажалкі аказаліся закрытымі і згубілі візуальную сувязь з сядзібай. Размяшчаючыся ўздоўж уязной алеі, яны з’яўляліся асноўнымі відавымі акцэнтамі па шляху да сядзібы. Уздоўж алеі з двух бакоў у выглядзе невялікіх групаў раслі дадаткова спірэя івалістая і ружа маршчыністая. У парку раслі і часткова захаваліся лістоўніца еўрапейская, арэх манчжурскі, ясень пенсільванскі, бархат амурскі, пузыраплоднік каліналістны, дзёран, кізільнік бліскучы, бэз. На месцы старога панскага саду – быў абсталяваны вялікі стадыён (120х120 м).
Выхаванцы дзіцячага дома ў Багданаве на фоне былых панскіх будынкаў. 1946 год
Дэталі кампазіцыі парка былі згублены ў сувязі з забудовай былога панскага парка пабудовамі ваеннага і пасляваеннага дзіцячага дома, а пазней і піянерскага лагера. А яны шматлікія: пяць жылых карпусоў, жылы дом, сталовая, клуб, дапаможныя збудаванні. Зараз ад былой сядзібы Свідаў засталіся толькі штучныя ставы і ўязная алея. Сам сядзібны дом “амерыканка” быў канчаткова разабраны ў 2011 годзе, тады ж былі засыпаны і вялікія сводчатыя падвалы сядзібнага дома Свідаў сярэдзіны 18 стагоддзя. Але фальварак Багданава жыве і гучыць, дзякуючы яго сучаснай гаспадыні вілейскай паэтэсе Клаўдзіі Дубовік, якая як можа даглядае гэту тэрыторыю. Вялікую мастацкую каштоўнасць прадстаўляюць надмагільныя пліты юрыстаў Свідаў, што пахаваны на могілках у Багданаве. На іх пахаваннях усталяваны мармуровыя помнікі ў выглядзе скрутка папірусу, вырабленыя спецыяльна па заказе ў Вільні і дастаўленыя сюды фурманкамі.
Багата наваколле Багданава археалагічнымі помнікамі. Цікавым фактам з’яўляецца тое, што ў 19 стагоддзі ў маёнтку Багданава яго ўладальніца С. Свіда знайшла бронзавую статуэтку ідала, якая прадстаўляла сабой жанчыну ў баявым адзенні. Ідал быў велічынёю ў 178 вяршкі, пэндзаль левай рукі адбіты, а правая рука апушчана ўніз. Навукоўцы таго часу лічылі яе выявай старажытнага бажаства – багіні цноты Праурымы. Статуэтка была перададзена ў Віленскі музей, дзе і захоўваецца да сённяшняга часу. У той жа перыяд даследчыкам старажытнасцяў Адамам Кіркорам недалёка ад Багданава быў знойдзены ў кургане металічны злітак з выявай двух асоб неразгаданага значэння.
Сяргей ГАНЧАР
