Свята Незалежнасці краіны – ці не падстава яшчэ раз успомніць гісторыю. Тым больш, што ўся яна – на карце нашага раёна: кожны перыяд станаўлення беларускай дзяржаўнасці пакінуў нам на ўспамін свае адзнакі. Вось знакаміты валун у вёсцы Камена, шырока вядомы як Варацішын крыж. А між іншым, гэта Барысаў камень – старажытнейшы помнік перыяду першай дзяржавы на беларускіх землях – Полацкага княства. Дагэтуль іх знойдзена восем і ўсе ў межах былога княства, а большасць даследчыкаў мяркуюць, што каменныя крыжы з надпісамі на іх высякаліся па загаду полацкага князя Барыса Усяслававіча і пазначалі межы дзяржавы.
Ды толькі вуліца Савецкая нашага горада (у сэнсе захавання гісторыі) чаго вартая?! Напярэдадні свята карэспандэнт раёнкі разам з дырэктарам краязнаўчага музея Сяргеем Ганчаром прайшліся па вуліцы, па якой будзённа крочым кожны дзень, і па-за сучаснымі фасадамі пастараліся разгледзець гісторыю.
– І сапраўды, вуліца Савецкая дыхае гісторыяй. Трэба толькі прыслухацца, каб пачуць яе подых, – разважае Сяргей Ганчар, а мы тым часам пачынаем наш шпацыр: рухаемся ад плошчы Свабоды, якая раней называлася рынкавай плошчай, потым Георгіеўскай, уніз па Савецкай. – Гэта цяпер яна Савецкая, а спачатку называлася «ад царквы да двара», бо на плошчы стаяла адзіная ў горадзе царква – Свята-Троіцкая, якая была пабудавана прыкладна ў 1560-я гады і больш двух з паловай стагоддзяў была ўніяцкай. Згодна знойдзенаму інвентару Віленскага староствы 1789 года, назваў вуліцам яшчэ не прыдумлялі, а адштурхоўваліся ад канкрэтных аб’ектаў: вуліца ад царквы, левы бок; вуліца ад царквы, правы бок; вуліца ад царквы да двара; завулак ад двара ў левы бок. Да сярэдзіны 18 стагоддзя ў Вілейцы было ўжо некалькі прамых вуліц, якія дзяліліся на жылыя кварталы. Галоўнай была вуліца, па якой мы зараз ідзём. Першапачатковае ўласнае яе імя было Мінская (па напрамку на Мінск), затым – Мінска-Дзісненская (улічылі і адваротны накірунак).
Мы праходзім будынак, дзе змяшчаецца зараз цэнтр дадатковай адукацыі дзяцей і падлеткаў, і Сяргей Мікалаевіч тлумачыць: – Гэта адзін з архітэктурных старажылаў горада, будынак пабудаваны ў пачатку 20 ст., у якім за польскім часам размяшчалася гімназія імя Генрыка Сянкевіча. Недалёка ад яго, на беразе Віліі месціцца найпрыгажэйшы будыначак, які быў пабудаваны ў 1930-я гады мінулага стагоддзя паводле праекта архітэктара А.Боемскага для настаўнікаў гімназіі. Прыйдзе час і гэты будынак можа стаць элітным гатэлем з відам на Вілію. Дарэчы, перад будынкам былой польскай гімназіі ўсталяваны помнік Азі Асланаву – двойчы Герою Савецкага Саюза, генерал-маёру, які камандаваў 35-й гвардзейскай танкавай брыгадай, што вызваліла горад 2 ліпеня 1944 года. Вось і яшчэ адна старонка гісторыі.
Крочым далей. У 1861 годзе імператар Аляксандр II сваім маніфестам адмяніў прыгоннае права, і некаторы час вуліца насіла яго імя, той бок – Аляксандраўская, – працягвае аповед мой экскурсавод, а мы набліжаемся да самага несамавітага будынку сучаснай Савецкай, болей падобнага да гаражу (Савецкая,33). – Гэта дом творчай асобы, дзякуючы якой мы маем уяўленне пра Вілейку каля ста год таму. Тут знаходзілася ўласная фотамайстэрня Беркі Бермана і аптэкарскі магазін, дзе працавала яго жонка.
Нарадзіўся Берман у мястэчку Іўе Лідскага павета ў яўрэйскай сям’і, потым пераехаў у Вілейку. У 1921 годзе арганізаваў драматычны гурток, які ставіў пастаноўкі ў падтрымку бедных дзяцей. Да 1925 года Берман быў адзіным фатографам у Вілейцы, ён рабіў не толькі пастановачныя здымкі ў сваім атэлье, але здымаў краявіды горада, архітэктурныя помнікі і ўсе значныя падзеі ў горадзе. Так, зрабіў фота ён і польскага прэзідэнта Масціцкага, які ў 1930-я гады наведваў Вілейку. Адзін фотапартрэт ён даслаў Масціцкаму, другі павесіў на сцяне свайго пакоя. Як мяркуецца, гэта і каштавала яму свабоды, бо ў 1939 годзе Берман быў арыштаваны і ўтрымліваўся пад вартай у вілейскай турме. Потым быў асуджаны на восем год і, як «сацыяльна небяспечны элемент», высланы ў папраўча-працоўны лагер «Цемлаг». Дарэчы, дом яго быў значна прыгажэйшым: над каменным першым паверхам быў другі – драўляны, а частка даху, дзеля асвятлення фотаатэлье, была шкляной.
Амаль насупраць – будынак, які ў розныя часы быў банкам, гатэлем (цяпер тут ідзе рэканструкцыя). А з прыгожага балкончыка, які захаваўся ў нязменным выглядзе з тых часоў, любіў рабіць панарамныя здымкі той самы фоталетапісец Вілейкі Б.Берман.
Далей месціцца частка ўнікальнай гарадской забудовы – шэраг каменных будынкаў канца 19 – пачатку 20 стагоддзяў, якія неслі за сваю гісторыю пэўныя страты і падчас Першай сусветнай, і ў перыяд Вялікай Айчыннай вайны. Так, у будынках, дзе зараз бібліятэкі і магазін, раней былі яўрэйскія крамы і корчмы, у жылым каменным доме за ваенкаматам месціўся корпус аховы пагранічча. За савецкім часам тут былі кінатэатр, рэстаран. У некаторых будынках захавалася шэраг каменных падвалаў, якія б маглі стаць каларытнымі кавярнямі на гістарычнай вуліцы горада. Дарэчы, дамы былі раздзельныя, напамін аб гэтым – асобныя франтоны з прыдамавога дворыку. На некаторых дамах захаваліся завесы ад аканіц, якія б варта было аднавіць, тым самым вярнуўшы гістарычны антураж помнікаў.
Месціліся на вуліцы і культавыя будынкі. Напрыклад, на месцы, дзе зараз гаражы ДТСААФ стаяла велічная драўляная сінагога, а недалёка ад яе знаходзіліся вучэбныя сінагогі – бейт-мідрашы, ешыботы. Сама вуліца была брукаваная, з драўлянымі маставымі і агароджанымі дрэўцамі з прыгожа сфарміраванымі кронамі. За стагоддзі гісторыі вуліцы па ёй неаднойчы праходзілі розныя вайскоўцы – пачынаючы ад напалеонаўскага войска ў 1812, касіянераў з ліку паўстанцаў 1863 года і заканчваючы кайзераўскімі войскамі, белапалякамі і немцамі.
У час, калі Вілейка ўваходзіла ў склад Польшчы (1921-1939 гг.), вуліца Савецкая насіла прозвішча прэзідэнта польскай дзяржавы Ю. Пілсудскага. Пасля ўз’яднання Заходняй і Усходняй частак Беларусі галоўную вуліцу Вілейкі назвалі Савецкай.
Мы дайшлі да будынка, дзе месціцца КУП «Садружнасць», тут жа кафэ «Нептун»: – Гэта будынак былога Вілейскага аблвыканкама. З уз’яднаннем Беларусі на тэрыторыі былога польскага ваяводства была створана Вілейская вобласць, а Вілейка стала абласным горадам. Частка адміністрацыі і месцілася ў гэтым будынку. А будынак таксама архітэктурны старажыл горада, бо пабудаваны быў за часам Расійскай імперыі і тут у розныя перыяды гісторыі месціліся казначэйства, банк, гатэль.
Пры немцах вуліца Савецкая стала Беларускай. За гады фашысцкага панавання горад панёс вялікія страты, а пры вызваленні горада ацалела толькі каля трэцяй часткі дамоў, на 80% была знішчана гаспадарка горада. Таму і абласны цэнтр аднавіць у Вілейцы не было магчымасці, і ўрэшце гэты статус перайшоў да Маладзечна, якое захавалася значна лепш. А вуліца з 1944 года зноў стала – Савецкай.
Вось і атрымоўваецца, што ўся гісторыя дзяржавы месціца на адной вуліцы невялікага горада.
Ірына ТРУБАЧ, Сяргей ГАНЧАР.
Архіўныя фотаздымкі прадастаўлены
Сяргеем ГАНЧАРОМ
