Мы працягваем серыю артыкулаў «Страчаная спадчына Вілейшчыны», у якой распавядаем пра ўнікальныя аб’екты сакральнай і грамадскай архітэктуры, асяродкі культурнага жыцця нашага краю, што напаткаў лёс забыцця: яны былі страчаны з часам, спалены падчас войнаў, разбураны ці сышлі ў нябыт.
Маёнтак Рускаселле ці Рускае Сяло знаходзіўся на захад ад аднайменнай вескі, каля дарогі, што ішла на Родзевічы. Некалі гэта было вялікае шляхецкае ўладанне, але ў выніку падзелу паміж спадчыннікамі і пасля адмены прыгоннага права яно паступова памяншалася, бо яго землі распрадаваліся.
Упершыню Рускае Сяло ўзгадваецца ў дакуменце 1556 года. Затым у 1622 годзе тут ужо быў фальварак Роскасельскі, які адносіўся да маёнтка Лоск. Па меркаванні нашага земляка і навукоўца Сымона Борыса, спачатку фальварак меў назву Лоскасельскі, што ў прастамоўі азначала сяло маёнтка Лоск. Пазней паступова адбыліся замены ў назве і Роскасельскі ператварыўся ў Рускаселле, а потым – у Рускае Сяло. У расійскіх дакументах 19 стагоддзя яно таксама называлася Рускае Сяло і адносілася да Свянцянскага павета. Хоць вёска атрымала афіцыйную назву Рускае Сяло, але жыхары навакольных вёсак у мінулым стагоддзі называлі яе Рускаселле. Існуе такое паданне пра паходжанне назвы вёскі. У багатага пана быў упраўляючы Роскі. За добрую службу пан падараваў яму вёску, якую назвалі Роскае Сяло.
Першапачаткова фальварак Роскасельскі належаў полацкаму ваяводу Янушу Кішку і ў яго ўваходзілі вёскі Іжа, Засценкі, Талуць і Старынкі. У гістарычным архіве Беларусі захоўваецца інвентар маёнтка Рускаселле за 1556 год, у якім падаецца апісанне сядзібы. На 16 стагоддзе фальварак уключаў двор, абору (кароўнікі) і гумнішча. Сядзіба месцілася на галоўнай вуліцы сяла, з якой да двара вяла ўязная брама. Другая брама выходзіла на агароды і да гумнішча, трэцяя – да аборы. Двор быў абнесены агароджай, на яго тэрыторыі стаялі сядзібны дом, а таксама дом пастуха, варыўня, тры свіраны і сырніца. Сядзібны дом быў двухпавярховы, стаяў на падрубах, у цэнтры першага паверха размяшчаліся сені, з аднаго боку якіх месціліся святліца з печкай з формістай кафлі, далей – камора, з другога боку размяшчалася пякарня. На другім паверсе былі пакоі гаспадароў. Сярод свірнаў выдзялялася вялікая пабудова з чатырма засекамі ўнутры. Абора ўключала чатыры вялікія і чатыры малыя хлявы, што ўтваралі падвор’е. Перад імі размяшчаўся двор-дзяннік, загароджаны парканам. У гумнішчы, якое мела агароджу з галля, знаходзіліся стадола, крыты ток сумесна з асеццю, зрубная канюшня і азярод на 33 пярэплаты. Усе пабудовы былі пакрыты дранкай, лубам і саломай.
Уладары маёнтка
У другой палове 18 стагоддзя маёнткам Рускаселле валодалі шляхціцы Хамінскія. У маёнтку Яхім Хамінскі, стольнік ашмянскі, пабудаваў у 1789 годзе драўляную каталіцкую капліцу Найсвяцейшай Панны Марыі. 3 1740-х гадоў у маёнтку гаспадарылі ашмянскі харунжы з жонкай Гіляр і Ганна Хамінскія. Гіляр памёр у 1758 годзе, а Ганна пражыла доўгае жыццё і памерла ў Рускім Сяле ў 1800 годзе. Пасля смерці Гіляра Хамінскага Рускасельскі маёнтак перайшоў у спадчыну да яго малодшага сына Ігната, суддзі земскага ашмянскага, дэпутата Літоўскага Трыбунала. Гаспадарчыя справы ў яго ішлі кепска і Рускае Сяло за няўплату пазыкі 5200 расійскіх залатых чырвонцаў перайшло ў часовае валоданне да Казіміра і Кацярыны Мухлінскіх з недалёкага маёнтка Муляры (Мулы). У гэты час у маёнтак Рускае Сяло ўваходзіў і фальварак Галоўшчына з засценкам Грыбкі. На той час тут была карчма, бровар і вадзяны млын.
У 1800 годзе маёнтак перайшоў да Юзэфы Лапацінскай, роднай сястры кампазітара Міхаіла Клеафаса Агінскага, а праз пэўны час – да Міхала Мацкевіча, які быў жанаты тры разы. Ад першага шлюбу ў яго быў сын Крыштаф, капітан войска ВКЛ, які меў шлюб з Тэкляй Лапацінскай і ў іх было чацвёра дзяцей. 3 трох сыноў Крыштафа Мацкевіча найбольш вядомы малодшы Браніслаў, які нарадзіўся ў 1833 годзе ў Рускім Сяле і быў знакамітым віленскім урачом і навукоўцам. Другой жонкай Міхала Мацкевіча была Анэля Ратынская, з якой у іх быў сын Стэфан. 3 трэцяй жонкай Тэкляй Багдановіч Міхаіл Мацкевіч займеў сына Міхаіла і дзвюх дачок – Людвігу (Людвіка Луіза) і Зоф’ю (Зосю). Людвіка 5 мая 1825 года выйшла замуж у Дзевятні за вядомага пісьменніка, аўтара твораў «Літоўскія малюнкі» Ігната Ходзьку, у гонар якога ў Вілейцы названа вуліца. Людвіку Мацкевіч і яе сястру Зосю добра ведаў паэт Адам Міцкевіч. У гонар Зосі ён назваў адну з гераінь паэмы «Пан Тадэвуш».
Па рэвізіі 1816 года майнтак Рускаселле значыўся за Стэфанам, Крыштафам і Міхалам Мацкевічамі. Праз дзесяць гадоў адбыўся першы падзел маёнтка, а ў 1831 годзе справа дайшла да яго поўнага падзелу. Так, выдзеленая частка маёнтка (4 двары вёскі Рускае Сяло і 11 двароў вёскі Дразды з фальваркам, названым Галоўшчына, які адышоў да засядацеля Завілейскага суда Міхала Міхайлавіча Мацкевіча. З часткі Рускага Сяла (адзін двор) і Драздоў (2 двары) з засценкам Масцішча (1 двор) быў утвораны новы фальварак Канстанполь. Яго ўладальнікам стаў суддзя межавага апеляцыйнага суда Завілейскага павета Казімір Іванавіч Мацкевіч. Гаспадыняй панскага двара з астатнімі часткамі вёсак – Рускае Сяло (18 двароў) і Дразды (2 двары) засталася Тэкля, жонка Крыштафа Мацкевіча. У 1858 годзе маёнтак і вёска Рускаселле адносіліся да Войстамскай воласці Свянцянскага павета.
Гісторыя маёнтка ў 20 стагоддзі
У пачатку 20 стагоддзя ў маёнтку Рускае Сяло было 13 жыхароў і тут гаспадарылі Свянтэцкія. Ім належыла 211 дзесяцін зямлі ў маёнтку і 182 дзесяціны ў фальварку Галоўшчына. У 1920-я гады спадчыннікі сядзібы пачалі прадаваць жадаючым землі са сваіх частак у маёнтках Дзевятні і Рускае Сяло. Пры Польшчы ў 1938 годзе ў вёсцы Рускае Сяло налічвалася 52 двары, у якіх пражывала 267 жыхароў, а ў маёнтку Рускаселле – 2 двары з 38 жыхарамі. Тут гаспадарыла пані Стэфанія Свянтэцкая з Ржавуцкіх, потым – Станіслава Мяржэўская. Сядзібны дом стаяў там, дзе цяпер знаходзіцца жывёлагадоўчая ферма. Каля палаца былі хаты, у якіх жылі акалёнцы (людзі, якія пастаянна працавалі ў маёнтку). У гаспадарчым двары маёнтка размяшчаліся аборы (кароўнікі) і стайні (канюшні), дзе стаяла каля 40 кароў і некалькі дзясяткаў коней, а таксама меліся свіраны са збожжам. Каля 100 гектараў маёнткавай зямлі займалі ворыва, сенажаць і паша. 3 жывёл трымалі толькі шмат кароў і коней. Асноўны прыбытак уладальнікі маёнтка Рускаселле атрымлівалі ад продажу збожжжавых і малочнай прадукцыі. Іншы раз гадавалі маладых коней для кавалерыі і прадавалі іх у польскае войска. Гаспадаркай кіраваў наёмны аканом, які жыў у флігелі. Непадалёку ад стайні каля самай дарогі стаяла кузня. Побач з аборамі, каля дарогі, што ішла з Рускаселля на Папоўцы, была вялікая сажалка, абсаджаная высокімі клёнамі і ліпамі, а меншая сажалка знаходзілася каля кузні.
На схіле пагорка стаяў панскі драўляны аднапавярховы дом, які мясцовыя называлі палацам. У паўночнай частцы сядзібнага дома, у падвальных памяшканнях, размяшчаліся падсобныя пакоі і кухня. У палацы пры ўваходзе месціўся салон, які выкарыстоўваўся як гасцінны пакой, а злева ад яго невялікі пакойчык для служанкі, далей – сталовы пакой, а астатняю плошчу сядзібнага дома займалі некалькі пакояў для сям’і гаспадароў. 3 левага боку ад палаца месцілася сыраварня з печкай і малачарня, у якой стаяў вялікі сепаратар. У правым баку ад палаца, амаль насупраць стайні, месцілася кухня. Страха палаца была чатырохсхільнай, палогай (невысокай), крытая гонтам. Блізка ад сажалкі ў садзе, каля дарогі, стаяла драўляная каталіцкая капліца. Хата акалёнцаў на два канцы была насупраць брамы, на другі бок дарогі. Фактычна дарога з вёсак Дразды і Касічы на Родзевічы праходзіла праз маёнтак. Непадалёку ад аборы, дзе стаялі каровы, на краи сада быў цагляны склеп. Тут жа месціўся вялікі стары сад, а за свірнам размяшчаўся пасаджаны малады сад. Сад навокал на перыметры быў абсаджаны ліпамі. Пад’язная дарога да сядзібы была абсаджана ліпамі з правага боку і каштанамі з левага, што бліжэй да палаца. Каля брамы расла лістоўніца. Пад вокнамі палаца з усходняга боку ўлетку квітнелі бэз і чаромха.
У 1942 годзе маёнтак разам з сядзібным домам і хлявамі спалілі партызаны, тады ж быў забіты і гаспадар маёнтка пан Міхаіл Мяржэўскі. Да нашага часу ад былой сядзібы Рускаселле амаль нічога не засталося, толькі невялічкая каплічка на ўскрайку дарогі.
Сяргей ГАНЧАР
