«Знаёмы гэты мне шлях родны…»
Янка Купала
З даўніх часоў дарогі злучалі людзей, час і культуры, краіны і народы, нягледзячы на розныя рэлігіі, эканоміку, суперніцтва ўладароў і існаванне дзяржаўных межаў. Дарогі ў нашым свеце сталі з’яўляцца разам з культурным развіццём чалавецтва. Развіццё дарог было першапачаткова абумоўлена ваеннымі мэтамі: для захопу новых тэрыторый і ўтрымання ўжо заваяваных уладанняў, для чаго старажытныя дзяржавы ўладкоўваліся цэлымі сеткамі дарожных шляхоў. Немалаважную ролю дарогі адыгрывалі і ў эканамічным, а з часам і культурным развіцці чалавецтва. Таму старажытныя гасцінцы і тракты таксама з’яўляюцца нашым здабыткам гісторыка-культурнай спадчыны, што знікае з развіццём новых шляхоў зносін.
Вілейшчына здаўна знаходзілася на перакрыжаванні розных шляхоў і дарог, што абумоўлена яе геаграфічным размяшчэннем. Праз нашу тэрыторыю праходзілі найбуйнейшыя дарогі і гасцінцы, а таму праз Вілейшчыну праходзілі і шматлікія войны. Хто толькі не праязджаў па гэтых гасцінцах, мяркуючы па гістарычных дакументах, мясцовых паданнях: літоўскі князь Альгерд, Стэфан Баторый, дачка вялікага князя маскоўскага Івана ІІІ «Грознага» Алена Іванаўна, Кацярына ІІ, Мікалай ІІ і многія іншыя. Найбольш старажытнай дарогай, што існавала на нашай тэрыторыі з’яўляецца Даўгінаўскі тракт. На радзівілаўскай карце 1613 года абазначана як само Даўгінава, так і тракт – частка вялікага і значнага гасцінца ў тагачаснай Літве, што ішоў з Вільні да Полацка, а адтуль да Масквы. Часта па ім праязджалі купецкія караваны, пасольскія картэжы, а таксама вайсковыя атрады. Амаль у кожнага вядомага даследчыка, археолага, этнографа, што даследаваў нашу тэрыторыю, маюцца згадкі пра Даўгінаўскі тракт. Вось як апісвае яго вядомы віленскі журналіст Адам Кіркор, які здзейсніў краязнаўча-фальклорнае падарожжа па Вілейскім павеце ў 1854 годзе і апісаў яго ў часопісе «Бібліятэка Варшаўская»: «… гасцінец, які праходзіў праз Даўгінава, быў вельмі важны і галоўны на Літве. Ён добра ўтрымліваўся і меў шмат зручных корчмаў…». Другі знакаміты даследчык граф Канстанцін Тышкевіч у сваёй манаграфіі «Вілія і яе берагі» апісвае так даўгінаўскі гасцінец: «Гэты тракт надзвычай людны… Невымерна мноства людзей ідзе тут пехатою, едзе на возе. Тут сустракаецца шмат экіпажаў і фурманак…».
Дарога Вілейка-Сосенка. 1915 год
Не абышоў увагай знакаміты шлях і беларускі пясняр Янка Купала, што, дарэчы, у гады Першай сусветнай вайны меў дачыненне і да дарог Вілейшчыны, бо служыў у дарожна-будаўнічым атрадзе Варшаўскай ваеннай акругі шляхоў зносін. У музеі класіка ў Мінску захаваўся альбом ваеннага інжынера Вікенція Станкевіча, роднага брата жонкі Янкі Купалы. У гэтым альбоме шмат цікавых фотаздымкаў дарог і мастоў Вілейскага павета перыяду 1914-1918 гадоў. У 1926 годзе Купала напісаў верш «Па Даўгінаўскім гасцінцы»:
Знаёмы гэты мне шлях родны, –
Даўгінаўскі вядомы шлях!
Які нёс годных і нягодных
На векавых сваіх плячах.
Дарэчы, калі казаць пра дарогі Вілейшчыны, то, маючы шмат рэк, што з’яўляліся прыроднымі перашкодамі для падарожжа, гэта абумовіла асаблівасць будаваць тут масты і кладкі, грэблі і гаці. Некаторыя архітэктары сцвярджаюць, што «масты складаюць галоўную частку дарог, і яны ёсць ні што іншае, як дарога, узнятая над вадой».
На Беларусі склалася некалькі найменняў дарог: «шлях», «гасцінец», «дарога», «тракт» і іншыя. Але пачыналася ўсё са «сцяжынак», якія ішлі праз лясы, палі, сенажаці – гэта старажытныя дарогі нашых продкаў. Назвы дарог, якія захаваліся да нашага часу, нават на працягу многіх стагоддзяў указваюць на гістарычную важкасць таго ці іншага накірунку. Так, у назве вядомага Даўгінаўскага тракта (дарога, вядучая на поўнач ад Мінска) гучыць імя невялікага мястэчка, якое ў 17-19 стагоддзях было цэнтрам бойкага гандлю і кірмашоў цэлага паўночна-заходняга краю. Можна сказаць, што само мястэчка Даўгінава дзякуючы гэтаму гасцінцу і стала даволі вядомае. У канцы 18 стагоддзя тут было пяць корчмаў і тры заезныя дамы, што азначае добра развіты, гаворачы па-сучаснаму, прыдарожны сэрвіс. Да нашага часу захаваліся толькі фрагменты гэтай дарогі: частка ў лесе, частка пад хвалямі Вілейскага вадасховішча, а частка сярод векавых ліп і таполяў каля вёсак. Цікава, што многія старажылы распавядаюць аб тым, калі пры будаўніцтве вадасховішча была пракладзена новая дарога, амаль паралельна даўгінаўскаму тракту, то прыгарадны аўтобус у бок Сосенкі яшчэ працяглы час хадзіў па старой брукаванай дарозе – так было хутчэй.
Мост і дамба праз раку Вілію каля вёскі Сосенка. 1916 год
Аднак, звернемся да гісторыі дарог Беларусі. Узнікненне дарожнай сеткі адносіцца да 9-12 стагоддзяў, калі фарміраваліся Полацкае, Тураўскае, Пінскае і іншыя княствы. На той час галоўнымі транспартнымі артэрыямі былі рэкі. У перыяд ранняга сярэднявечча праз беларускія землі пралягаў найстаражытны шлях «з варагаў у грэкі», які злучаў Паўночную і Паўднёвую Еўропу, Скандынавію і Блізкі Усход. Гэта быў найвялікшы шлях старажытнасці, які моцна паўплываў на лёсы славян. Адгалінаванні галоўнага шляху «з варагаў у грэкі» праходзілі і па рэках Вілейшчыны. Наша Вілія па апісаннях гісторыкаў была паўнаводнай і судаходнай і ў 1335 годзе, і яшчэ ў 1520-я гады. Пазней, у Вялікім княстве Літоўскім, падтрыманню дарог у надзейным праязным стане служыла сістэма мыт (застаў, мытняў), якія ўладковываліся на важных гасцінцах, трактах, каля рачных перапраў, мастоў, на ўездах у населеныя пункты. У позні феадальны час праз Беларусь быў пракладзены маршрут «Усход-Захад», які праходзіў з Масквы праз Полацк на Вільню, а таксама праз Слонім і Бабруйск на Варшаву – тады і з’явіўся полацкі гасцінец і яго частка – Даўгінаўскі тракт. Усе яны – гужавыя, чыгуначныя і водна-транспартныя дарогі – змянялі воблік мястэчак і гарадоў.
Пачынаючы з 18 стагоддзя паштовыя службы сфарміравалі структуру беларускіх дарог у Расійскай імперыі, што адыгрывалі вялікае транзітнае значэнне. Дарогі гэтыя уладкоўваліся станцыйнымі дамамі, у якіх пражывалі фурманы і пры якіх утрымліваліся перакладныя коні. У 18-19 стагоддзях на нашых землях актыўна сталі прымяняць тэхніку брукавання дарог, вуліц і плошчаў. На Вілейшчыне асаблівая большасць дарог брукавалася «за польскім часам». Трэба адзначыць, што каменнае машчэнне дарог было справай няпростай. Спачатку была звычайная шчыльная гарызантальная ўкладка булыжніка, а затым булыжнікі ўкладваліся на пясчаную аснову, і гэтым стваралася адзіная канструкцыя, пры якой камяні шчыльна падганяліся адзін да аднаго. Такім чынам транспартная нагрузка перадавалася не на асобнае каменне, а раўнамерна размяркоўвалася па паверхні ўсяго дарожнага пакрыцця. У 19- пачатку 20 стагоддзя пачалі будавацца і чыгуначныя дарогі. Перад Першай сусветнай вайной у Беларусі мелася 3753 км шашэйных дарог. У 30-я гады мінулага стагоддзя пачалося будаўніцтва дарог, прызначаных для аўтамабільнага руху.
Брукаванне дарогі Куранец-Рэчкі. 1920-я гады
Дарога – аснова ўсіх асноў, аснова ўсіх краін і гарадоў. Памяць пра многія памятныя падзеі захоўваюць прыдарожныя камяні і крыжы на скрыжаваннях. Ёсць такія камяні-валуны і на шляху па Даўгінаўскім тракце. Перамяшчэнне па зямлі заўсёды патрабавала таго, каб чалавек мог арыентавацца на шляху. З прыходам хрысціянства людзі пачалі ўсталёўваць прыдарожныя крыжы і капліцы – усё паказвала на пэўныя межы ўласнасці і служыла арыенцірам у дарозе. Да нашых дзён захаваўся вялікі валун з надпісамі і высечаным крыжам у вёсцы Камена, што з’яўляўся адным з пуцявых і межавых знакаў Полацкай зямлі. Тут па рацэ Віліі пралягалі важныя транспартныя маршруты, што звязвалі Мінск, Лагойск і гэтым рачным шляхам вялі да Вільні.
Дзе ні ступіш, крыжавыя
I гасцінцы, і дарожкі.
Так апісваў Янка Купала свой край, сваю краіну. «Крыжавыя» – не толькі вобраз абстаўленых прыдарожнымі крыжамі – «знакамі пакуты» дарог, але і суцэльны вобраз зямлі, перасечанай уздоўж і ўпоперак дарогамі і сцежкамі. Цікава, што для вялікага паэта Янкі Купалы ці ледзь не галоўная знешняя прыкмета роднага краю – гэта дарогі, якія сыходзіліся і разбягаліся, якія адыходзяць у далеч, на чужыну, і якія прыводзяць да свайго дома. Дарогі выступаюць сінонімам жыццёвых шляхоў таго, хто ідзе наперад, насуперак усім выпрабаванням, народа, а скрыжаванні – знакі лёсу: чалавек заўсёды стаяў і стаіць перад выбарам – куды пайсці? Вельмі трапна адзначыў гэта знакаміты архітэктар Армэн Сардараў: «Край, і народ беларускі, які стаіць заўсёды на гістарычным скрыжаванні зямель, дзяржаў, вераванняў і народаў ідзе, часам, да чужога парога, але заўсёды вяртаецца сюды, да сваёй хаты, да Хрыста, да ўкрыжаванага на простым крыжы ля ўваходу ў родную вёску».
Сяргей ГАНЧАР.
Фота з архіва Вілейскага краязнаўчага музея і Дзяржаўнага літаратурнага музея Янкі Купалы
